Marchwacz

Z mroków dziejów Marchwacz wyłania się w roku 1136. Wówczas wieś była własnością kościelną, a dokładniej rzecz biorąc własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. W latach 90. XVI wieku prymas Stanisław Karnkowski odkupił od kapituły gnieźnieńskiej Marchwacz i przeznaczył go na uposażenie dla powstałej przy kolegium jezuickim w Kaliszu bursy. Taki stan rzeczy miał się do roku 1773, kiedy to nastąpiła kasacja zakonu jezuitów, a wieś ponownie stała się własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. Ćwierć wieku później, bo w roku 1797, dobra te zostały znacjonalizowane a następnie przez Prusaków darowane w prywatne ręce. W 1819 roku Marchwacz przejął Bonawentura Niemojowski, słynny przywódca opozycji sejmowej tzw. „kaliszan”, a w czasie powstania listopadowego prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego. Po upadku powstania, władze carskie, Marchwacz w ramach represji skonfiskowały. Trzy lata po konfiskacie, tj. w roku 1837, żona Bonawentury, Wiktoria z Lubowidzkich, odkupiła rodzinny majątek, by w roku 1862 dobra te odsprzedać synowi, Kazimierzowi. Ostatnim „panem na Marchwaczu” był Wacław Niemojowski. Wnuk Bonawentury, również polityk i ziemianin, zarządzał rodzinnym majątkiem do swojej śmierci, czyli do grudnia 1939 roku. 

 

Bonawentura Niemojowski po przejęciu Marchwacza, podjął dzieło budowy siedziby rodowej, trud, który z sukcesem kontynuowali i jego syn i wnuk. Na przestrzeni 120 lat powstało tu założenie pałacowe, czyli zespół rezydencjonalny oraz folwarczny, praktycznie w całości zachowane do dnia dzisiejszego, jedna z cenniejszych pereł pośród zabytków architektury ziemiańskiej w okolicach Kalisza. Klasycystyczny pałac, wpisany do rejestru zabytków w roku 1968, wzniesiono w latach 1820-1821. Za sprawą Wacława Niemojowskiego około roku 1905 przeszedł on gruntowną przebudowę, a prace były prowadzone pod okiem Stefana Szyllera. Znany architekt rozbudował rezydencję Niemojowskich, upodabniając ją do pałacu Łazienkowskiego w Warszawie. Pierwotny człon środkowy uzupełniony został o parterowe skrzydła boczne, a całość przyozdobiono attyką balustradową oraz rzeźbami o tematyce mitologicznej, dłuta kaliskiego rzeźbiarza, Pawła Krzyżanowskiego. Nie zachował się do dnia dzisiejszego bogaty wystrój wnętrza rezydencji. Po II wojnie światowej w murach pałacu urządzono biura miejscowego PGR-u, funkcjonowała tu także szkoła podstawowa. Obecnie była rezydencja Niemojowskich jest własnością prywatną.

 

Pałac w Marchwaczu otacza piękny park krajobrazowy, założony około 1820 roku. Wjeżdża się do niego przez neogotycką murowaną bramę ze stróżówką, wzniesioną w latach 40. lub 60. XIX wieku. W jej najbliższym sąsiedztwie znajduje się neorenesansowa oficyna z lat 70. XIX wieku, a trochę dalej na południe, po przeciwnej stronie byłego traktu z Kalisza do Sieradza, karczma z charakterystycznym drewnianym portykiem. Powstały w 2. połowie XIX wieku zajazd, tak jak park dworski uznany został za zabytek i objęto go ochroną prawną. W południowej części parku na przepływającej nieopodal Cieni utworzono wielki staw, a w jego pobliżu usypano kopiec ku pamięci Bonawentury i Wincentego Niemojowskich. Powstałą najprawdopodobniej w 1911 roku budowlę ziemną zwieńczono głazem z odpowiednia inskrypcją dotyczącą słynnych braci. Całość dopełnia znajdujący się w północnej części parku budynek, zwany stajnią koni cugowych – wozownia.  Wzniesiono go w latach 80. XIX wieku, a na początku ubiegłego wieku uzupełniono o wieżę z cebulastym hełmem i zegarem. 

 

Obok opisanego wyżej zespołu rezydencjonalnego równolegle powstał w północnej części założenia pałacowego zespół folwarczny. Najcenniejszą budowlą folwarczną, uznaną w roku 2001 za zabytek, jest murowany, z czerwonej cegły, ponad stuletni spichlerz. Po obu jego stronach znajdują się stodoły: pierwsza z datą 1885, widoczną na szczycie budynku oraz druga, z lat 80. XIX wieku. Na całość założenia folwarcznego składają się jeszcze zachowane: dwa domy robotników dworskich, wzniesione w roku 1871, gorzelnia z młynem, a także przebudowany na początku XX wieku, a pochodzący z lat 40 XIX wieku wielofunkcyjny budynek gospodarczy służący jednocześnie za oborę, chlewnię oraz stajnię.

 

Zimą 2003 roku wybuchły w Polsce protesty rolnicze, przeciwko rosnącym cenom żywności i ówczesnej polityce rolnej rządu. Chłopskie ruchawki nie ominęły powiatu kaliskiego, a protestujący zablokowali drogi w Marchawczu i Cieni Drugiej. 12 lutego 2003 roku doszło w Cieni do gwałtownych starć rolników z policją. O tym, jakby nie patrzeć, tragicznym wydarzeniu ma przypominać postawiony w Marchwaczu w roku 2004 roku obelisk z pamiątkową tablicą.

 

Andrzej Drewicz

 

Źródła : 

- Stanisław Małyszko „Majątki Wielkopolskie. Tom VI. Powiat Kaliski”

- Piotr Sobolewski „Przewodnik turystyczny po Wielkopolsce Południowej”