Aleja Wolności

Trudno w to uwierzyć ale jeszcze w końcu XVIII wieku Kalisz mieścił się generalnie w granicach średniowiecznego miasta. Udaną próbę zmiany tego stanu rzeczy podjęli Prusacy, między innym przez rozbiórkę murów miejskich i wytyczenie w roku 1800 za rzeką dzisiejszej Alei Wolności.

Rozciągająca się obecnie pomiędzy placem Bogusławskiego a „Złotym Rogiem” ulica, często zmieniała swoją nazwę zależnie od sytuacji polityczno-społecznej w kraju. Pierwotnie nosiła imię króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, by następnie jej patronką stała się jego żona Luiza, księżniczka Meklemburgii-Strelitz. Przez wieki miała Aleja Wolności szczęście do żon wielkich ludzi. W roku 1807 zmieniono jej nazwę z Alei Luizy na Aleję Józefiny, pragnąc uhonorować cesarzową francuską, żonę Napoleona I. Pomimo zaboru rosyjskiego oraz, zawieruchy I wojny światowej nazwa ta przetrwała do 1934 roku, kiedy to otrzymała imię Aleksandry, drugiej, ukochanej żony marszałka Polski Józefa Piłsudskiego. Następną nazwę, mniej chwalebną, tj. Aleja Hermana Göringa, nadali hitlerowcy podczas okupacji, natomiast po wyzwoleniu Kalisza „nowa władza”  przemianowała ją na Aleję Józefa Stalina. W roku 1958 ulicy nadano uniwersalną nazwę Aleja Wolności, która przetrwała do dnia dzisiejszego.

Od samego początku Aleja związana była z korytem Prosny. Z prawym brzegiem rzeki, na którym leżało właściwe miasto, łączyły ją  trzy mosty. Pierwszy to najbardziej znany i najstarszy z kaliskich mostów, most Kamienny. Prace nad jego budową rozpoczęły się wiosną 1824, pod okiem autora projektu Franciszka Reinsteina. Początkowo most nosił, nazwę „Aleksandryjski” ale z racji użytego budulca potocznie nazywano go „Kamiennym”. W balustradzie znajdują się dwie tablice: na pierwszej umieszczono łacińską inskrypcję dotyczącą  historii jego budowy druga przyozdobiona jest herbem miasta. Drugi to most Trybunalski łączący ulice Sukienniczą z Aleją Wolności. Obecny most to stalowa konstrukcja wzniesiona w tym miejscu w roku1909 według projektu architekta miejskiego A. Hermana. Trzeci ostatni, to most Teatralny, zwany też Parkowym. Pierwszy most powstał tu w roku 1800 i był związany z rozbudową Kalisza i połączeniu Alei z parkiem.

Do jednego z pierwszych budynków przy Alei Wolności można zaliczyć folusz. Budynek ten był związany z fortuną Repphanów, którzy z położonego nad Prosną młyna, w roku 1822 stworzyli zakład sukienniczy. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w budynku folusza umiejscowiono elektrownie miejską, a po jej likwidacji łaźnie, działającą tu do lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia. Podczas II wojny światowej, część budynku uległa zniszczeniu. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku na fundamentach przedwojennej elektrowni wodnej wzniesiono Małą Elektrownię Wodną. Obecna siłownia wodna, nawiązuje do tradycji związanych z zagospodarowaniem nurtu Prosny. Natomiast w uznanym za zabytkowy i odnowionym foluszu mieści się Dom Muzyka oraz siedziba Filharmonii Kaliskiej.

Jednak najcenniejszym zabytkiem znajdującym się przy alei jest Pałac Trybunalski. Ten wpisany do rejestru zabytków w roku 1964 budynek jest wielkim klasycystycznym gmachem zaprojektowanym przez Sylwestra Szpilowskiego. Wzniesiony w Kaliszu na początku lat 20. XIX wieku, pełni funkcję sądu nieprzerwanie od chwili powstania, do dnia dzisiejszego. Ciekawostką jest to, że na jego frontowej ścianie znajdują się dwa napisy. Pierwszy, to umieszczony pod godłem „Suum Cuique” czyli „Każdemu to, co mu się należy". Drugi to „Przywrócić godność prawu”, namalowany ręką byłego prokuratora kaliskiego Bogdana Śliwę, znanego działacza opozycyjnego lat 70. i 80. ubiegłego wieku.

W najbliższym sąsiedztwie Sądu znajduje się dwie ciekawe budowle. Pierwsza to, wzniesiony w roku 1905, budynek byłego Urzędu Stanu Cywilnego, zwany „Pałacem Ślubów” przemianowany w 2010 roku na „Villa Calisia”. Druga budowla to zabytkowa secesyjna kamienica, w której mieści się obecnie siedziba banku. Kamienica ta została wzniesiona przed I wojną światową według projektu Rogera Sławskiego dla Towarzystwa Wzajemnego Kredytu. Na ścianie frontowej znajdują się charakterystyczne dwie rzeźby dłuta Pawła Krzyżanowskiego.

Układ urbanistyczny oraz zespół budowlany tej ulicy został uznany za zabytkowy w roku 1981. Obok opisanej wyżej kamienicy przy Alei Wolności 11, do rejestru zabytków zostały wpisane następujące domy mieszkalne: przy Alei Wolności 9a, w którym kiedyś mieścił się słynny zakład kąpielowy „Goplana”, przy Alei Wolności 16 oraz kamienice nr 19 i 21, które rejestr zabytków uzupełniły w latach 90. ubiegłego wieku. Godne uwagi są też pozostałe domy mieszkalne. Nie uznana za zabytkową, kamienica pod „numerem 9”, wzniesiona została w roku 1875 i jest najstarszym domem mieszkalnym przy Alei Wolności. Natomiast pod numerem 3 mieściła się redakcja i drukarnia „Gazety kaliskiej”, której pierwszym redaktorem był Józef Radwan. Do dnia dzisiejszego zachował się na ścianie frontowej kamienicy napis „Gazeta Kaliska”. Warto nadmienić, że na parterze i w piwnicach tejże kamienicy mieści się jedyny w Kaliszu czynny browar.

Jak wyżej wspomniano Aleja Wolności rozpościera się pomiędzy dwoma placami. Pierwszy plac a dokładniej porośnięty zielenią skwer, otwierający Aleje Wolności to „Złoty Róg”. W miejscu tym stał od początku XIX wieku „Hotel Polski”, zburzony przez Prusaków w sierpniu 1914 roku. W okresie międzywojennym obywatel miasta Openheim, wybudował w miejsce hotelu, wątpliwej urody, jednopiętrowy, narożny budynek, w którym mieścił się sklep o szumnej nazwie „Złoty Róg”. Rozbierając zabudowania, w latach 70. ubiegłego wieku, stworzono plac do którego przylgnęła nazwa po nieistniejącym sklepie. Placem zamykającym Aleje Wolności jest plac Bogusławskiego.  Niegdyś integralna część reprezentacyjnej ulicy Kalisza, w roku 1979, wyodrębniona została, dla uczczenia „ojca sceny polskiej” Wojciecha Bogusławskiego. Na placu znajduje się gmach kaliskiego teatru oraz wzniesiony w 1926 roku, wg projektu Mariana Lalewicza, zespół zabudowań Narodowego Banku Polskiego.  

Andrzej Drewicz

Źródła:
- „Kalisz -  Przewodnik” Władysław Kościelniak
- „Dzieje kaliskich ulic” Alfred Kaczmarek
- www.info.kalisz.pl
- www.stary.kalisz.pl