PRZEWODNIK PO REGIONIE: Cerkiew prawosławna w Kaliszu

Macedończycy zwani w Kaliszu Grekami, którzy tworzyli zręby wspólnoty prawosławnej w mieście, pierwszą kaplicę urządzili w jednej z kamienic we wschodniej pierzei Głównego Rynku już w roku 1782. Po otrzymaniu w roku 1818 od miasta budynku dawnego kościoła Ofiarowania Matki Boskiej oraz refektarza klasztoru klarysek przy ulicy św. Stanisława, gmina macedońska przystąpiła skutecznie do tworzenia w Kaliszu pierwszej cerkwi. Adaptacja otrzymanych budynków trwała do 1825 roku a projektantem nowej świątyni był prawdopodobnie Sylwester Szpilowski. Cerkiew określana też jako kaplica grecka otrzymała wezwanie św. Atanazego i służyła społeczności kaliskich Greków do połowy lat 30. XIX wieku.

Bliskość granicy prusko-rosyjskiej oraz związanego z nią przejścia granicznego w pobliskim Szczypiornie, wymuszała stacjonowanie w Kaliszu dużego garnizonu wojsk rosyjskich. Dla tych żołnierzy zorganizowano w mieście w roku 1832 cerkiew garnizonową. Ulokowano ją w sali musztry, zlikwidowanego w ramach represji po wybuchu powstania listopadowego Korpusu Kadetów, a na patrona nowej prawosławnej świątyni przyjęto św. Jerzego. Trzy lata później do cerkwi garnizonowej przeniesiono grecką kaplicę prawosławną. Cerkiew pw. św. Jerzego służyła żołnierzom rosyjskim, oraz świeckim wiernym do wybuchu I wojny światowej i ostatecznie została zlikwidowana, jako miejsce kultu,  po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Po upadku powstania styczniowego Kalisz ponownie ustanowiono stolicą guberni. Do rozwijającego się miasta zaczęło napływać coraz więcej, często wraz z rodzinami, wojskowych, funkcjonariuszy policji oraz urzędników administracji carskiej. Dla wyznawców prawosławia cerkiew św. Jerzego, przy dzisiejszej ulicy Łaziennej, stała się zbyt mała i zrodziła się konieczność wybudowania nowej cerkwi, „godnej” gubernialnego miasta. W roku 1875 na obecnym placu Jana Pawła II, w jednym najbardziej reprezentacyjnych miejsc Kalisza, w przestrzeni po rozebranej kamienicy zwanej „Między Nogami” rozpoczęto prace budowlane nowej cerkwi. Nadano jej monumentalny charakter, z wyraźnymi cechami architektury bizantyjskiej. Orientalna, jak na kaliskie warunki, świątynia została konsekrowana latem 1877 roku przez archireja warszawskiego Leoncjusza, w obecności generała gubernatora warszawskiego Pawła Kotzebue. Los soboru pw. św. Apostołów Piotra i Pawła, bo taką godność posiadała kaliska cerkiew, przypieczętowany został w roku 1919. Wówczas to zapadła decyzja o rozbiórce świątyni. Prace te z długimi przerwami trwały do roku 1930. Ciekawostką jest fakt, że jeden z prawosławnych krzyży z tejże świątyni wieńczy obelisk „Tysiąclecia Chrztu Rusi 988-1988” na Cmentarzu Wojskowym na Majkowie.

W grudniu 1920 roku przybyli do obozów nr 10 w Kaliszu i nr 5 w Szczypiornie pierwsi Ukraińcy, internowani w Polsce żołnierze armii atamana Semena Petlury. Dla chorych przebywających w stworzonym w obozie kaliskim, a później przeniesionym do Szczypiorna szpitalu wojskowym, powstała cerkiew pw. św. Pantelejmona, nad którą piecze sprawował ks. Dmytrom Zaliźniak. W obu obozach pomimo ciężkich warunków bytowych z sukcesem podejmowano się stworzenia namiastki życia kulturalnego, oświatowego czy też religijnego. W związku z tą ostatnią działalnością powołano do życia dwie cerkwie prawosławne i obie pw. św. Pokrowy. Po likwidacji obozów w roku 1924 dla pozostałej w Kaliskiem społeczność ukraińskiej utworzono Strażnicę Ukraińską. Ważnym punktem powstałego organizmu została cerkiew, również pw. św. Pokrowy oraz związana z nią parafia. Kresem działalności tejże świątyni, jak i parafii prawosławnej była śmierć jej opiekuna kapelana Łazara Woroniuka w 1944 roku.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kaliska społeczność prawosławna, nie licząc parafii przy Strażnicy Ukraińskiej, nie posiadała własnego kościoła. Taki stan rzeczy z uwagi na liczebność wyznawców prawosławia w grodzie nad Prosną, nie mógł trwać długo. W listopadzie 1928 roku zatwierdzone zostały plany budowy prawosławnej świątyni. Jeszcze tego samego roku ruszyły prace budowlane. W kwietniu następnego roku, położono kamień węgielny by we wrześniu 1930 roku oddać cerkiew wiernym. Powstanie cerkwi przy ulicy Niecałej zawdzięczamy tandemowi Zenowicz-Nestrypke. Pierwszy z tego duetu - Michał Zenowicz, był projektantem neoromańskiej bryły kościoła, Albert Nestrypke natomiast nadzorował prace budowlane. Do budowy nowej cerkwi wykorzystano materiały budowlane z rozbieranego po sąsiedzku soboru. Świątynia przy ulicy Niecałej po swojej poprzedniczce odziedziczyła również wyposażenie wnętrza, w tym ikonostas oraz patronów: świętych Piotra i Pawła. 3 lutego 1994 uznano ją za wyjątkową i umieszczono w rejestrze zabytków. Obecnie Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu jest prawosławną cerkwią farną, jednej z czterech parafii wchodzących w skład dekanatu Łódź, diecezji łódzko-poznańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. 

Andrzej Drewicz

Źródła: 

- „Zabudowa ul. Rzeźniczej i rogu ul. św. Stanisława. Wstępna analiza historyczno –architektoniczna” artykuł Macieja Błachowicza umieszczony na www.tonz.com.pl

- „Leksykon kaliski” Władysław Kościelniak

- „Kalisia nowa” nr 11-12/2007

- „Cmentarz Majkowski Kaliszu” Anna Dziubek, „Rocznik Kaliski XXXV”

- www.kalisz.pl

- www.stary.kalisz.pl