Kolegium jezuickie

Wielki syn kościoła rzymsko - katolickiego, „młot na kacerzy”, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Stanisław Karnkowski, w roku 1583 w ramach  walki z reformacją sprowadził do Kalisza Jezuitów. Ich zadaniem, jako że uważano ich za „znakomitych wychowawców młodzieży”, było utworzenie w mieście kolegium oraz seminarium duchownego. Plan, dzięki hojności, wytrwałości i determinacji prymasa, został zrealizowany w stu procentach, a Jezuici zajęli poczesne miejsce w historii Kalisza.

Budowę zespołu pojezuickiego możemy z grubsza podzielić na 3 etapy. Pierwsze budynki kolegium powstały w latach 1586 - 1591, bezpośrednio przy obecnym Placu św. Józefa. Kolejnym był gmach kościoła pw. św. Wojciecha i Św. Stanisława Biskupa, który wzniesiono w latach 1592 - 1597. Ostatnią inwestycją prymasa Karnkowskiego była budowa gmachów jezuickich w kwadracie dzisiejszych ulic Kolegialnej i Łaziennej, którą rozpoczęto jeszcze w końcówce lat 90. XVI stulecia. Finalizacja tego etapu rozbudowy trwała najdłużej i z przerwami ciągnęła się do roku 1681. Powstałe wówczas budynki utworzyły otwarty dziedziniec z niezachowanymi w całości, charakterystycznymi podcieniami zdublowanymi na pierwszym piętrze okalających go gmachów. Za twórcę kaliskiego kolegium przyjmuje się włoskiego architekta i jezuity Jana Marię Bernardoniego z Como, jednak z uwagi na rozpiętość czasową realizacji przedsięwzięcia nie można wykluczyć wpływu innych nieznanych nam budowniczych. 

Ważnym dla zespołu jezuickiego, choć wzniesionym w zupełnie innym miejscu budynkiem, była tak zwana bursa. Pokaźny gmach stanął w drugiej połowie lat 90. XVI wieku u zbiegu ulicy Piekarskiej i kaliskiego rynku. W niezachowanym do dnia dzisiejszego budynku mieszkali uczniowie kolegium jezuickiego oraz mieściło się seminarium duchowne. Jedyną pamiątką po bursie jest kamienny kartusz z herbem rodowym prymasa Karnkowskiego i napisem  „1595 Bursa Karnkoviana et Seminarium”, znajdujący się w lapidarium przed Kaliskim Muzeum Okręgowym. Warto w tym miejscu wspomnieć, że Jezuici za murami miejskimi na wysokości kolegium założyli renesansowy ogród kwaterowy. Miał on między innymi służyć uczniom do aktywnego wypoczynku w przerwach między zajęciami. Tenże ogród stał się zalążkiem dla założonego w końcu XVIII wieku Parku Miejskiego.

Śmiało można powiedzieć, że w tamtych czasach kolegia jezuickie były swoistą kuźnią kadr Rzeczypospolitej. Przeglądając listę absolwentów kaliskiej szkoły nie można się pozbyć wrażenia, że jej specjalnością było nauczanie przyszłych prymasów. Z całego pocztu do kaliskiego kolegium uczęszczało ich aż siedmiu: Jan Wężyk, Jan Lipski, Maciej Łubieński, Andrzej Leszczyński, Mikołaj Prażmowski, Andrzej Olszowski, oraz Władysław Aleksander Łubieński. Absolwentami byli też późniejsi wybitni urzędnicy państwowi w osobach Stanisława Łubieńskiego, sekretarza  królewskiego czy Jana Aleksandra Lipskiego podkanclerzego koronnego i prezydenta Trybunału Koronnego. W Kaliszu nauki pobierali: najwybitniejszy polski poeta doby baroku Samuel Twardowski, urodzony w pobliskich Iwanowicach „Hektor jasnogórski” Augustyn Kordecki, czy też wybitni uczeni: matematyk Stanisław Solski i astronom Aleksy Sylvius. Takie bogactwo wybitnych absolwentów zapewne było wypadkową zdolności uczniów, dobrej i systematycznej pracy jezuitów, stworzonych przez nich warunków (np.: drukarnia, działający teatr, bogata biblioteka), oraz kompetencji zespołu pedagogicznego, w skład którego wchodziły wybitne osobowości ówczesnej nauki i kultury. Przykładem tego ostatniego może być postać flamandzkiego uczonego Karola Malaperta. Przybył on do Kalisza około 1613 roku i był wykładowcą matematyki w tutejszym  kolegium przez około 4 lata. Poza pracą w szkole zajmował się badaniami z dziedziny astronomii. Najprawdopodobniej w wieży przy kolegialnego kościoła pw. kościoła św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa założył obserwatorium astronomiczne, gdzie prowadził, pionierskie w Polsce, obserwacje nieba i plam słonecznych. W pracach tych mieli uczestniczyć jego uczniowie, pomocnicy a na koniec współpracownicy: Szymon Perovius i Aleksy Sylvius. Praca z tym ostatnim zaowocowała skonstruowaniem przyrządów obserwacyjnych mających wydatny wpływ na postęp techniki optycznej i astronomii.

Kolegium jezuickie funkcjonowało w Kaliszu przez blisko 200 lat, a kres jego działalności położyła likwidacja zakonu jezuitów. W listopadzie 1773 roku w kolegiacie kaliskiej ogłoszono brewe papieża Klemensa XIV „Dominus ac Redemptor” znoszące Towarzystwo Jezusowe. Majątek zakonny w tym i kaliskie kolegium przeszły na władność Królestwa Polskiego. 

Andrzej Drewicz

Źródła:

- „Kalisz -  Przewodnik”, Władysław Kościelniak

- „Nowy Kaliszanin”, Anna Tabaka, Maciej Błachowicz

- www.kalisz.info.pl

- www.info.kalisz.pl

więcej o zespole zabudowań pojezuickich:

Kościół pw. św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa

Korpus kadetów

Pałac Komisji Województwa Kaliskiego