Mury miejskie

Janko z Czarnkowa w swej kronice o królu Kazimierzu Wielkim pisał: „(…)Wszystkie te miasta i zamki bardzo mocnymi murami, domami i wysokimi wieżami, nadzwyczaj głębokimi rowami i innymi urządzeniami obronnymi otoczył, na ozdobę narodowi, na schronienie i opiekę królestwa polskiego.(…)”. Szacuje się, ze za czasów jego panowania wzniesiono pięćdziesiąt trzy zamki i umocniono murami dwadzieścia siedem  miast. Jednym z beneficjentów mądrej i odpowiedzialnej polityki króla był Kalisz, ważny punkt administracyjny, gospodarczy i religijny na średniowiecznej mapie Polski.

 

Obwarowania Kalisza rozpoczęto wznosić jeszcze w XIII wieku, a za datę ukończenia fortyfikowania miasta, przyjmuje się rok 1350. Długość obwarowań miała wynosić około 1600 metrów, grubość muru od 1 do 1,5 a wysokość od 6 do 9 metrów. Do miasta można było się dostać się przez dwie bramy główne. Pierwszą, zwaną „Toruńską”, do miasta wjeżdżało się od strony północnej, czyli od obecnego placu Kilińskiego. Druga, „Wrocławska”, wzniesiona była w okolicach dzisiejszej ulicy Śródmiejskiej i Mostu Kamiennego. Oprócz bram głównych istniały jeszcze dwie bramy boczne „Piskorzewska” i „Łazienna” oraz najprawdopodobniej 15 baszt obronnych. Kilkukrotnie przebudowywane i przesuwane, dotrwały do końca XVIII wieku, kiedy to rozporządzeniem Komisji Dobrego Porządku rozpoczęto ich rozbiórkę. Ostatecznie gros murów miejskich zniknęło „staraniem” Prusaków na przełomie XVIII i XIX.

 

Największe nagromadzenie pozostałości po kaliskich murach miejskich znajduje się wzdłuż ulicy Parczewskiego. Na wysokości katedry pw. św. Mikołaja zachował się najdłuższy ich fragment. Charakterystycznym elementem tej części murów są ślady baszty nadwieszonej, która najprawdopodobniej swego czasu służyła jako kloaka. Następny odcinek murów odnajdziemy w jednej z bram kamienicy wzniesionej między ulicą Szklarską a zabudowaniami liceum Adama Asnyka. Kolejne dwa sąsiadujące ze sobą, fragmenty muru, z odnowionym licem, znajdują się między ulicami: Piskorzewską i Kanonicką.  

 

 

Na tyłach kaliskiej kolegiaty znajduje się najbardziej reprezentacyjny fragment obwarowań miejskich. Trzydziestometrowy ich fragment, wraz z basztą obronną, staraniem kaliskich rzemieślników odnowiono w końcu lat 60. ubiegłego stulecia, co upamiętniono zawieszoną na murze tablicą. Jedyna zachowana baszta, zwana „Dorotą” wybudowana została najprawdopodobniej około 1350 roku. Według głoszonej legendy zmarła w niej śmiercią głodową, uwięziona Dorotka, nieszczęśliwie zakochana w miejskim szewczyku, starościanka. Najprawdopodobniej baszta ta służyła jako areszt, dla miejscowych „cór Koryntu”, zwanych w dawnym Kaliszu „Dorotkami”. Baszta wraz z murem, na który wiedzie drewniana galeria znajduje się obecnie pod opieką kaliskiego Bractwa Kurkowego.

 

 

Kolejne fragmenty obwarowań, a dokładniej mówiąc podwyższone fundamenty murów z basteją, odnaleźć możemy na tyłach byłego Kolegium Jezuickiego. Powstały one w roku 1682, kiedy dokonano kolejnego przesunięcia murów miejskich i wzniesiono wspomnianą dwukondygnacyjną basteję, zwaną „basztą ubikacyjną”. Służąca dawniej za latrynę jezuickim uczniom budowla, została w latach 70. ubiegłego wieku odnowiona i oddana na pracownię kaliskiemu artyście Józefowi Wanatowi. 

 

 

Dostojnie prezentuje się zachowany fragment murów miejskich, w podwórzu zabytkowej kamienicy przy ul. Kadeckiej. Widoczny od strony parku blisko dwudziestometrowy mur malowniczo wpisuje się w dziedziniec z charakterystyczną drewnianą galerią. 

 

 

Dwa ostatnie fragmenty są pozostałościami po murach obronnych wzniesionych wzdłuż koryta Prosny. Pierwszy znajduje się w pobliżu przejścia z ulicy Kazimierzowskiej do ulicy św. Stanisława. Południowo-zachodnia przypora kościoła oo. Franciszkanów spleciona była z murem obronnym. Blisko siedmiometrowy fragment muru pozbawiony lica, zazwyczaj opleciony zielenią, widoczny jest od ulicy Kazimierzowskiej. Druga pozostałość obwarowań miejskich znajduje się u zbiegu ulic Śródmiejskiej i Narutowicza. W podwórzu kamienicy do dnia dzisiejszego zachował się blisko dwudziestodwumetrowy fragment obwarowań, które niegdyś biegły między Bramą Wrocławską a Basztą Katowską.

 

Jak każda solidna średniowieczna fortyfikacja, Kalisz otoczony był fosą. Henryk Brodaty przenosząc w latach 30. XIII wieku Kalisz z Zawodzia w obecne miejsce, wykorzystał naturalne ukształtowanie rzeki Prosny. Maryla Szachówna, autorka przewodnika kaliskiego z 1927 roku, pisała: „Miejsce na którem obecnie leży Kalisz, było sztucznie stworzone na gród, gdyż ma kształt wyspy, a naokoło jak gdyby naturalną fosą oblewa ją Prosna, oddzielając jednocześnie tym sposobem przedmieścia od śródmieścia, połączone tylko mostami”. Trudno teraz wyrokować, czy głównym korytem rzeki była nieistniejąca już Babinka, czy też uważany dziś za główny nurt Prosny, fragment rzeki przepływający wzdłuż Alei Wolności. 

 

 

Niemniej początkowo fosa przebiegała wzdłuż wałów ziemno – drewnianych, z czasem zastąpionych przez wznoszone murowane obwarowania miejskie. Fosę miejską możemy generalnie podzielić na trzy części. Pierwsza istniejąca od zamierzchłych czasów to dzisiejsze koryto główne rzeki Prosny płynące, jak wyżej było wspomniane, wzdłuż Alei Wolności, pod mostami - Teatralnym,  Trybunalskim oraz najstarszym mostem kaliskim, Mostem Kamiennym. Druga część kaliskiej fosy, to zasypana w latach 40. przez hitlerowców Babinka, teren, na którym założono Planty. Mierzący blisko 700 metrów długości i kilkadziesiąt metrów szerokości park zaczyna się na Placu Kilińskiego i kończy u skrzyżowania ulic Babina i Parczewskiego z ulicą Wodną. Trzecia i ostatnia cześć fosy przebiegała w obecnym Parku Miejskim. Ta niezachowana cześć kaliskiego rowu fortecznego, w związku z rozbudową Kolegium Jezuickiego kilkakrotnie regulowana, wyznaczała wschodnią granicę miasta Kalisza. Taki stan rzeczy utrzymywał się do drugiej połowy XIX wieku. W latach 1874-1875, podczas prac przy rozbudowie Parku Miejskiego „starą” odnogę Prosny zasypano, a  „Babinkę”, z głównym nurtem rzeki połączono nowym przekopem. Obecnie „nowa” odnoga, zachowana w postaci dużego strumienia, malowniczo płynie sobie w kaliskim parku.

 

Andrzej Drewicz 

 

 

Źródła:

- „Leksykon kaliski” Władysław Kościelniak

- „Kalisz - Przewodnik” Władysław Kościelniak

- www.kalisz.info

- www.info.kalisz.pl