Nowe Skalmierzyce

Po Kongresie Wiedeńskim w jednej z kolonii Skalmierzyc Niemcy utworzyli przy granicy rosyjsko-pruskiej komorę celną. Nadgraniczne budynki, jedne z najstarszych w miasteczku, stały się zalążkiem przyszłego miasta. W roku 1908 Prusacy podzielili administracyjnie Skalmierzyce, nadając nowej miejscowości nazwę „Neu Skalmierschütz”. Osiedle Skalmierzyce Nowe wzbogaciło się wówczas o niemiecką szkołę, zbór protestancki, oraz komisariat policji.

W wyniku odzyskania przez Polskę niepodległości, zlikwidowano przejście graniczne, co negatywnie odbiło się na rozwoju wsi. Dopiero okres po II wojnie światowej przyczynił się do wzrostu znaczenia Skalmierzyc Nowych. Zaowocowało to przyznaniem 18 lipca 1962 roku praw miejskich i przyjęciem nazwy - Nowe Skalmierzyce. Ciekawostką jest fakt, że Nowe Skalmierzyce są jedynym miastem w Polsce nie będącym siedzibą gminy, w której się znajdują.

Pod koniec wieku XIX, rozpoczęto budowę linii kolei łączącej komorę celną w Nowych Skalmierzycach z Ostrowem Wielkopolskim. W styczniu 1896 roku roku nastąpiło otwarcie linii wraz z dworcem, którego budynek znajduje się przy pl. Wolności. Na początku XX wieku po wybudowaniu przez Rosjan kolei warszawsko-kaliskiej, łączącej Gród nad Prosną ze stolicą, nastąpiła dynamiczna rozbudowa węzła kolejowego w Nowych Skalmierzycach. Związana ona była z budową połączenia kolejowego z pobliskim Kaliszem, a co za tym idzie z systemem kolei Królestwa Polskiego. W roku 1909 po pięciu latach budowy oddano do użytku nowy dworzec kolejowy zaprojektowany przez rządowego radcę budowlanego Blunck’a. (Podaje się również, że projektantem był architekt Herman.)

Wzniesiony z czerwonej cegły neogotycki gmach, z charakterystycznym szczytem, gościł między innymi w roku 1913 cesarza niemieckiego Wilhelma II i cara Rosji Mikołaja II. Zabudowania węzła kolejowego uzupełnia wiele budynków stanowiących całość. Do najciekawszych należy kolejowa wieża ciśnień, z roku 1913, posiadająca charakterystyczne wzory z czerwonej cegły, budynek przepompowni, zbudowany w stylu neogotyckim, gmach dawnej poczty kolejowej, czy też pięciokondygnacyjnej nastawni. W tym okresie powstało w bliskim sąsiedztwie dworca osiedle dla kolejarzy. Składało się ono z kilkudziesięciu dwu- i wielorodzinnych wolnostojących domów.

Rozwój kolei w Nowych Skalmierzycach przyczynił się do dużego ruchu na granicy prusko-rosyjskiej. W związku z tym powstały tutaj, na początku XX wieku, dwa hotele oraz restauracja. Do dnia dzisiejszego pozostały po nich budynki.

Pierwszy, usytuowany przy ul. Kaliskiej, budynek w którym dawniej mieścił się Hotel Mamelok, drugi, to znajdujący się na pl. Wolności gmach, w którym pierwotnie mieścił się Hotel Imbach przemianowany po przebudowie na Hotel Sperling. Przy ul. Kaliskiej, na przeciwko zabudowań dawnej komory celnej, zachowały się też dawne zabudowania restauracji Seidla. Do dnia dzisiejszego, też przy ulicy Kaliskiej, zachował się charakterystyczny, wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku budynek, w którym urządzono siedzibę Pruskiego Głównego Urzędu Celnego.

Wraz z dużym napływem ludności wyznania ewangelickiego powstała potrzeba wzniesieni zboru. Staraniem społeczności osady, pod kierunkiem pastora Bertholda Haarhausena w latach 1911-1913 wzniesiono w Nowych Skalmierzycach kościół ewangelicki, obecnie kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Neobarokowa świątynia posiada charakterystyczne dla zborów ewangelickich wnętrze. Do dnia dzisiejszego zachowały się: oryginalne sklepienie pokryte polichromią, dwa witraże przedstawiające świętych Piotra i Pawła. Na szczególną uwagę zasługuje chór z prospektem organowym. W sąsiedztwie kościoła służącego, miejscowym ewangelikom do roku 1919, pobudowano stylową pastorówkę, a nieopodal, przy dzisiejszej ulicy Hallera, założono cmentarz ewangelicki. Ciekawostką jest fakt, że wieczny spoczynek znaleźli na nim, zmarli w pobliskim obozie w Szczypiornie, jeńcy wyznania ewangelickiego. Opuszczony budynek zboru został przejęty przez katolików w czerwcu 1951 roku i stał się kościołem filialnym wzniesionego w dwudziestoleciu międzywojennym kościoła parafialnego pw. Bożego Ciała. W tej ostatniej świątyni na szczególną uwagę zasługuje zespół witraży z 1949 roku, zaprojektowany przez znanego wielkopolskiego artystę plastyka Mariana Schwartza.

Cieszyć powinien fakt, ze mieszkańcy Nowych Skalmierzyc dbają o swoją bogatą historię. W grudniu 2015 roku na skraju miasta od strony Kalisza w sąsiedztwie zabudowań byłej komory celnej utworzono tzw. „Skwer historyczny”, nawiązujący do historii istniejącego w czasach zaborów przejścia granicznego. Rok wcześniej dokonano rewitalizacji, niszczejącego po likwidacji gminy ewangelickiej, cmentarza przy ulicy Hallera. W Nowych Skalmierzycach znajdują się też dwa pomniki, związane z historią miasta. Pierwszy to odsłonięty w 60. rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego pomnik Powstańców Wielkopolskich „dłuta” Józefa Kopiczyńskiego. Drugi to obelisk lotników, upamiętniający załogę Halifax'a JD-154 z 301 eskadry przy 138 dywizjonie RAF, która zginęła w katastrofie lotniczej w Nowych Skalmierzycach we wrześniu 1943 roku.

Andrzej Drewicz

 

Źródła :
- Marek Olejniczak „Powiat Ostrowski – Przewodnik” wyd. PTTK

- www.galeriawielkopolska.info

- www.noweskalmierzyce.pl