Koźminek

Z mroku dziejów Koźminek wyłania się około roku 1369. W roku tym król Kazimierz Wielki, miał to już istniejące, a lokowane na prawie magdeburskim miasto, darować wielkopolskiemu możnowładcy Bartoszowi Wezenborgowi. Od tego wydarzenia Koźminek pozostawał prywatną własnością aż do lat 30 XX wieku. Spośród wielu właścicieli na szczególną uwagę zasługuje ród Ostrorogów. Ci protektorzy protestantyzmu w Polsce, stworzyli w Koźminku jeden z wielkopolskich ośrodków ruchu reformacyjnego. Osiadli w mieście bracia czescy z woli właścicieli Koźminka w latach 1553-1607 dzierżyli w swych rękach katolicki kościół pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Czescy przybysze założyli w mieście zbór, utworzyli przy nim zreformowaną szkołę wyższą oraz drukarnię. Warto tu wspomnieć, że jednym z wykładowców i najprawdopodobniej też rektorem tejże szkoły był późniejszy profesor Akademii Krakowskiej Stanisław Grzebski. To tu, w Koźminku, latem 1555 roku miał miejsce jeden z donioślejszych momentów w dziejach polskiego protestantyzmu. Wówczas to podczas odbywającego się w mieście synodu doszło do krótkotrwałego zjednoczenia kalwinów małopolskich z braćmi czeskimi. Efektem przymierza była między innymi unifikacja katechizmu, pieśni oraz innych ksiąg kościelnych.

Ruch protestancki w Koźminku zaczął słabnąć wraz z rozwijającą się w Polsce i rosnącą w silę kontrreformacją. Jednak na przełomie XVII i XVIII wieku, a także na przestrzeni XVIII stulecia w Koźminku ponownie zaczęli osiedlać się protestanci. Społeczność ta, podlegająca gminie ewangelickiej w Prażuchach, rozrastała się na tyle szybko, że na początku XX wieku postanowiono pobudować w Koźminku nowy, większy zbór. Neogotycki budynek kościoła ewangelickiego, wraz z połączoną z nim piętrową pastorówką, w której mieściła się szkoła i mieszkanie kantora, stanął w Koźminku w roku 1908. W roku następnym odbyły się tu uroczystości poświęcenia świątyni, w których udział wziął superintendent generalny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskim, kaliszanin Juliusz Bursche. Ciekawostką jest to, że z uwagi na dużą liczbę ewangelików polskojęzycznych zamieszkujących Koźminek, msze odprawiano w dwóch językach. Pozostałością gminy protestanckiej jest również istniejący, choć mocno zniszczony i zaniedbany cmentarz ewangelicki przy ulicy Ogrodowej.

Mówiąc o historii Koźminka nie sposób nie wspomnieć o gminie żydowskiej zamieszkującej niegdyś to byłe miasto. Na początku XVIII wieku wzniesiono tu przy dzisiejszej ulicy Kilińskiego drewnianą synagogę, którą w XIX wieku zastąpiono nową, murowaną. Niestety synagoga, jak i mykwa nie przetrwały do dnia dzisiejszego w pierwotnej formie. Budynki te zostały zaadaptowane, po eksterminacji ludności żydowskiej, na domy mieszkalne. Nie ostał się też do dnia dzisiejszego założony przy drodze do Osuchowa cmentarz żydowski w Koźminku. Trzeba tu nadmienić, że historia miejscowej, licznej społeczności żydowskiej zakończyła się wraz z likwidacją istniejącego w Koźminku w czasie II wojny światowej getta. Wiosną roku 1941 hitlerowcy w kwadracie ulic Kościuszki i Kilińskiego utworzyli zonę, w której osadzono miejscową ludność żydowską oraz Żydów z okolicznych miejscowości. Przez ponad rok istnienia getta przewinęło się przez nie blisko 3 tyś. ludzi.

Jak przywołują karty historii, nie omijały Koźminka liczne pożary, epidemie oraz tragiczne w skutkach przemarsze wojsk. Od lat dwudziestych XVII wieku rozpoczął się powolny proces upadku miasta, który zakończył się w roku 1870 odebraniem przez władze carskie praw miejskich. O tym, że przed rokiem 1870 Koźminek był miastem, świadczy niezbicie układ architektoniczny miasta. Cechą charakterystyczną dla małomiasteczkowej architektury Koźminka jest kwadratowy rynek oraz liczne domy wzniesione na przełomie XIX i XX wieku.

 

Najcenniejszym i najstarszym zabytkiem Koźminka jest datowany na XV wiek wspomniany wcześniej kościół pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. Do zachowanej, najstarszej, gotyckiej części świątyni należy prezbiterium oraz absyda. Barokowy charakter świątynia uzyskała po przebudowie, którą ukończono w 1709 roku. Natomiast obecny kształt kościoła to wynik kolejnych modernizacji z pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to wzbogacił się on między innymi o kwadratową wieżę. Będąc we wnętrzu świątyni warto zwrócić uwagę barokowy wystrój wnętrza, a szczególnie na boczny ołtarz z XVII-wiecznym obrazem Matki Boskiej z dzieciątkiem. W podziemiach kościoła odnaleźć możemy krypty, gdzie chowano zmarłych właścicieli Koźminka. Zabudowania kościoła uzupełnia murowana dzwonnica wzniesiona w połowie XIX wieku oraz plebania.

Kościół pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty nie był jedynym kościołem w Koźminku. W czasie, kiedy to bracia czescy byli właścicielami kościoła parafialnego, społeczność katolicka gromadziła się w małym kościółku pw. św. Wawrzyńca. Ta drewniana świątynia spłonęła w roku 1809, a na jej miejscu mieszkańcy miasta postawili rok później figurę św. Wawrzyńca. Zniszczoną w czasie II wojny światowej kapliczkę odbudowano zaraz po odzyskaniu niepodległości.

Pierwszy właściciel Koźminka, Bartosz Wezenborg pobudował nad Swędrnią zamek obronny, który był siedzibą kolejnych właścicieli miasta. Trudno dzisiaj odnaleźć ślady średniowiecznej warowni, choć prawdopodobnie jeszcze w XIX wieku widoczne były jej fundamenty. W drugiej połowie XVIII wieku Kiełczyńscy, ówcześni dziedzice Koźminka, wznieśli w mieście nowy późnobarokowy dwór. Na początku XX wieku z inicjatywy Tadeusza Hantkego i Marii z Mielęckich architekt Jan Heurich dokonał gruntownej przebudowy pałacu, nadając mu klasycystyczny charakter. Pierwotnie pałac otaczał barokowy park, który z czasem został przeobrażony w park krajobrazowy. Charakterystyczny dla niego jest staw z wysepką, oraz liczne drzewa będące pomnikami przyrody. Zespół dworski uzupełniają XIX-wieczne zabudowania folwarczne: neogotycka oficyna, wozownia oraz spichlerz.

Dwa kilometry na zachód od Koźminka powstał w latach 2002–2004 w miejscowości Murowaniec sztuczny zbiornik na rzece Swędrni. To otoczone lasem 70 hektarowe sztuczne jezioro jest ostoją ptactwa wodnego i stanowi integralną cześć Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina rzeki Swędrni”

 

Źródła :

- „Koźminek – zarys dziejów”, Danuta Wańka

- „Majątki Wielkopolskie. Tom VI. Powiat Kaliski”,  Stanisław Małyszko

- „Kościoły Diecezji Kaliskiej – Nasze Dziedzictwo”, Alicja Lubowicka, Maja Mówińska

- www.kozminek.pl

- www.schondorf.pl