ZWYCZAJE. Świąteczna choinka

W wiejskich chatach Wielkopolski czy Pomorza zwyczaj ten pojawił się dopiero w końcu XIX wieku. Jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego nie był tak popularny we wszystkich regionach kraju. Choinka wyparła wcześniejsze wigilijne przybrania w formie zawieszanego u pułapu wierzchołka sosny zwanego podłaźniczką. - „Choinka stawiana w Wigilię w głównym pokoju jest jednym z najmłodszych zwyczajów świąt Bożego Narodzenia w Polsce. Zwyczaj ten znany był na terytorium Niemiec już od XV wieku, ale dopiero pod koniec XVIII wieku trafił do polskich dworów i mieszczańskich domów wraz z niemieckimi, często ewangelickimi osadnikami oraz jako pewna forma zachodniej mody. W wiejskich chatach Wielkopolski, Pomorza, Warmii i Mazur zwyczaj ubierania choinki pojawił się dopiero w końcu XIX wieku.” (W. Przewoźny, Wielkopolskie zwyczaje i obrzędy doroczne. Zima, Wielkopolskie Zeszyty Folkloru, Poznań 2011, s. 29).

„Rozpowszechnianie się obyczaju stawiania choinki odbywało się w sposób do dziś nie w pełni wyjaśniony. W pewnych krajach, np. we Francji, choinka pojawiała się, potem znikała, żeby za jakiś czas znowu się pojawić. W Niemczech w XVIII znana była jedynie na dworach magnackich. Szerzej rozprzestrzeniła się w Europie w okresie od wojen napoleońskich do wojny francusko-pruskiej w 1870 roku. Był to między innymi efekt migracji spowodowanych wojnami, a tym samy przenoszenia zwyczajów. W Polsce, na Mazurach na przykład, zwyczaj stawiania choinki przyjął się dopiero około 1910 roku, na Rzeszowszczyźnie – tuż przed I wojną światową, a w górskich wioskach pojawiła się dopiero w latach 20. I 30. XX wieku. Jest to więc zwyczaj bardzo młody (…). Nie jest jednak przypadkiem, że stawiamy świerk, jodłę lub sosnę, bo według najstarszych wierzeń ludowych drzewa te zawierają w sobie życiodajne moce i mają cudotwórcze właściwości.” (H. Szymanderska, Polskie tradycje świąteczne, W-wa 2003, s. 69-71)

Kościół nadał choince chrześcijańską symbolikę biblijnego drzewa wiadomości dobra i zła, ale też wiecznej zieleni i nadziei nieba. Świece na drzewku mają przypominać przyjście na świat światłości świata - Jezusa Chrystusa, ale wywodzą się zapewne z pradawnego kultu ognia. Inne ozdoby wigilijnego drzewa mają symbolizować dary i łaski Boże, jakie spływają na świat z przyjściem Odkupiciela. Rozwieszone na choince łańcuchy nawiązują do węża-kusiciela, jabłka przypominają owoce grzechu z rajskiego drzewa, a błyszcząca na czubku gwiazda - ewangeliczną gwiazdę betlejemską. W czasach zaborów łańcuch na choince stał się też symbolem narodowym. 

Najważniejsze ozdoby choinkowe również nie były przypadkowe. Orzechy i jabłka, w czasach pogaństwa uznawane za pokarm dla zmarłych, były też symbolem życia i witalności. Zawieszane zabawki zrobione z wydmuszek symbolizowały odradzające się życie, płodność i dobrobyt. Całe zielone drzewko ustrojone tymi wszystkimi pełnymi znaczenia ozdobami miało dla ówczesnych ludzi magiczną moc.

„Zwyczaj wieszania u pułapu gałęzi i ubierania zielonego drzewka znany był niemal w całej Polsce. O świcie w Wigilię chłopcy przynosili z lasu kilka małych choinek i przycinali im wierzchołki, zostawiając tylko boczne gałęzie. Jedną z „podłaźniczek” wieszano nad drzwiami sieni z zewnątrz, drugą wewnątrz, inną u pułapu w oborze, wierzchołkiem w dół, i wreszcie ostatnią - ustrojoną „światami” zrobionymi z opłatków, jabłkami i orzechami - wieszano u pułapu w izbie, gdzie miano jeść kolację.” (H. Szymanderska, Polskie tradycje świąteczne, W-wa 2003, s. 69-71)

„Podłażniczkę przystrajano jabłkami, orzechami, piernikami, miniaturowymi chlebkami, a także kolorowymi światami wykonanymi z opłatków. Im więcej było na niej ozdób i łakoci, tym większy urodzaj i dostatek miały panować w gospodarstwie. (…) Bogata choinka obwieszona była pierniczkami, czerwonymi rajskimi jabłuszkami, orzechami, a także ciastkami w kształcie zwierząt gospodarskich i owoców. Na gałązkach mocowano też koszyczki z kolorowego papieru, do których wkładano bakalie. Oprócz łakoci drzewko strojono najrozmaitszymi własnoręcznie wykonywanymi ozdobami z bibuły, wydmuszek, kolorowych papierów, piórek, słomy, kłosów zbóż i opłatków…” (A. Willman, S. Chmiel, Polskie tradycje i obyczaje, Bielsko-Biała 2016, s. 18).

Anna Gałczyńska, CKiS