Kościół św. Wojciecha na Zawodziu

Historię tego jedynego drewnianego kościoła w Kaliszu uzupełnioną o legendę  związaną ze św. Wojciechem można by było ułożyć w następujący sposób: „W końcu roku 996, późniejszy święty, biskup praski Wojciech podczas swojej podroży z Węgier przez Kraków do Gniezna zawitał do Kalisza. Goszczącemu w grodzie nad Prosną duchownemu podczas mszy świętej skradziono jedną z rękawic. Oburzony biskup rzucił na mieszkańców klątwę, według której żaden ze zgromadzonych ani ich potomków nie zostanie księdzem. Na pamiątkę pobytu świętego i zgodnie z ówczesnym ogólnopolskim trendem, na początku XI wieku wzniesiono w grodzie drewniany kościół pw. św. Wojciecha. Służył on jego mieszkańcom ponad półtora wieku, kiedy to książę wielkopolski Mieszko III Stary w drugiej połowie XII wieku ufundował na Zawodziu murowaną kolegiatę pw. św. Pawła. Równolegle na podgrodziu wybudowano nową drewnianą świątynię, na patrona której ponownie obrano czeskiego duchownego. Ten „przeniesiony” kościółek, stał się ostatecznie pierwociną obecnego istniejącego tu na Zawodziu kościoła pw. św. Wojciecha.”     

 

Historia piękna, ale jedynie hipotetyczna. Bo tak po prawdzie nic nie wiadomo o bytności biskupa praskiego w Kaliszu, nie wiadomo też nic pewnego o reliktach drewnianego kościółka odkrytych wewnątrz fundamentów romańskiej kolegiaty św. Pawła na Zawodziu. Nigdy też nie przeprowadzono kompleksowych badań warstw archeologicznych znajdujących się bezpośrednio pod obecnym kościołem św. Wojciecha. A prace takie mogłyby uściślić datę jego budowy oraz odkryć i przybliżyć nam jego dzieje. Najprawdopodobniej pierwotny kościół pw. św. Wojciecha wzniesiono na podgrodziu ówczesnego Kalisza pod koniec XII wieku. Wiadomo, że był kościołem parafialnym do około roku 1406, kiedy to arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, parafię tą zlikwidował. Świątynia podlegała kolejno kolegiacie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kaliszu, parafii w Dobrzecu oraz św. Gotarda na Rypinku. W tej ostatniej parafii „św. Wojciech” jest kościołem filialnym do dnia dzisiejszego. 

 

Nie wiadomo, którym z kolei jest obecny kościół pw. św. Wojciecha na Zawodziu. Ta istniejąca do dnia dzisiejszego świątynia to efekt prac budowlanych (lub remontowych) wykonanych przez cieślę Jana Kejnera w roku 1798. Powstała wówczas skromna, jednonawowa, oszalowana, drewniana świątynia zwieńczona sygnaturką, a fundatorem tego przedsięwzięcia był, wspierany przez mieszkańców Zawodzia, garncarz Sebastian Zieliński.  

 

Ciekawostką jest to, że w XIX wieku znajdowało się na terenie świątyni wiele cennych zabytków, niechcianych w innych kościołach lub uważanych za niepotrzebne. Tak więc swego czasu trafiły tu z kościoła pojezuickiego przejętego przez ewangelików figury jego patronów: świętych Stanisława i Wojciecha oraz portret arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego. Natomiast z kaliskiej kolegiaty przeniesiono tu między innymi obraz „Suplikacje do świętego Józefa” oraz uważany obecnie za jeden najcenniejszych zabytków Kalisza poliptyk „Mistrza" z Gościszowic. Zabranie tego ostatniego, służącego przez lata za ołtarz główny, było przyczyną ostrego konfliktu mieszkańców Zawodzia z hierarchią kościelną, który miał miejsce na na początku lat 90. XIX wieku.  

 

Choć nie jest to łatwe, z uwagi na małą ilość odprawianych tu mszy świętych, warto zajrzeć do wnętrza kościółka. Z nielicznych elementów jego wyposażenia na szczególną uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny, którego centralnym elementem jest figura patrona świątyni. Wzorowano ją na rzeźbie świętego, znajdującej się w zabranym poliptyku „Mistrza" z Gościszowic. Poniżej św. Wojciecha znajduje się obraz Matki Boskiej Śnieżnej datowany na rok 1619. Obraz ten przesłonięty jest malowidłem przedstawiającym Chrystusa w drodze do Emaus. Całość ołtarza uzupełniają figury św. Piotra i Pawła, Michała Archanioła, św. Floriana oraz dwóch aniołów. Skromną, pastelową polichromią pokryto ściany świątyni w roku 1870. Z tego samego okresu pochodzi też neogotycka ambona i ławka oraz chór z imitacją prospektu organowego. Swego czasu w kościółku odkryto kamienną płytę, którą uważa się za płytę nagrobną z grobowca księcia Mieszka III Starego. Jako cenny zabytek została ona umieszczona w kaliskim muzeum. Pozostawiono natomiast w kościółku na Zawodziu romańską kamienną chrzcielnicę, którą najprawdopodobniej na początku XX wieku odnaleziono na terenie sąsiedniego grodziska. 

 

Ciekawe jest też bezpośrednie otoczenie kościółka. Od wieków średnich do II połowy XIX wieku funkcjonował wokół niego nieistniejący już cmentarz przykościelny. W roku 1998 obok kościoła wzniesiono drewnianą dzwonnicę, w której umieszczono dzwon „Głos Sumienia”. Ufundowany przez mieszkańców parafii św. Gotarda dzwon rok wcześniej poświęcił papież Jan Paweł II, podczas swojej wizyty w grodzie nad Prosną. W tym czasie też zostało uporządkowane z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Zawodzia bezpośrednie otoczenie kościółka. Zbudowano stylowe ogrodzenie, usunięto stare drzewa oraz posadzono nowe nadając każdemu imię historycznej postaci związanej w mniejszym lub większym stopniu z Kaliszem. Tu też znajduje się kamień milowy, wkopany w roku 2009 z inicjatywy Stowarzyszenia „Polski Szlak Bursztynowy”, a mający na celu promocję turystyki związanej z legendarnym szlakiem.

 

Na zakończenie wato nadmienić, że w kościele św. Wojciecha na Zawodziu poza nabożeństwami okolicznościowymi odprawiane są w roku tylko cztery msze święte. Zgodnie z wieloletnią tradycją drzwi tej świątyni otwierają się dla wiernych w drugi dzień świąt Wielkanocnych, 5 sierpnia na Matki Boskiej Śnieżnej, oraz w dzień zaduszny. 

 

Andrzej Drewicz

 

Źródło:

 

- „Nowy Kaliszanin”, Anna Tabaka, Maciej Błachowicz

- „Kościoły Diecezji Kaliskiej – Nasze Dziedzictwo”, Alicja Lubowicka, Maja Mówińska  

- „Kalisia nowa” nr 5-6/2008

- www.kalisz.info

-  www.parafiagotarda.pl