Gołuchów

Choć pierwsza wzmianka o Gołuchowie pochodzi dopiero z roku 1263, to jednak dzięki badaniom archeologicznym wiadomo, ze osadnictwo na tych terenach sięga epoki brązu i nieprzerwanie trwa od 2500 lat. W średniowieczu o atrakcyjności tej podkaliskiej wsi stanowił przebiegający tędy ku Małopolsce szlak handlowy. Toteż nic dziwnego, że właścicielami Gołuchowa były znane w Wielkopolsce rody szlacheckie. Pierwsi z nich to Toporczykowie, po których we władanie okoliczne tereny przejęli Gołuchowscy herbu Wieniawa. Warto nadmienić, ze od tego rodu wieś przyjęła swoją nazwę. Na przełomie XV i XVI wieku panami na Gołuchowie zostali Leszczyńscy również herbu Wieniawa. Staraniem przedstawicieli tego rodu około połowy XVI wieku, powstał tu w oparciu o pierwotną budowlę, renesansowy zamek obronny. Wraz z upadkiem fortuny Leszczyńskich upadła też świetność ich rezydencji. W roku 1695 Leszczyńscy ostatecznie sprzedali Gołuchów a majątek wraz z zamkiem przechodził z rąk do rąk przez blisko półtora wieku. Sytuacja zmieniła się w roku 1853, kiedy to właścicielem Gołuchowa został hrabia Jan Działyński, mąż Izabeli, córki znanego polityka ery zaborów, księcia Adama Czartoryskiego. Jan Działyński jako aktywny uczestnik Powstania Styczniowego musiał po jego upadku udać się na emigrację, natomiast zamek jak i majątek sekwestrowały władze pruskie. Izabella z Czartoryskich Działyńska majątek odzyskała w roku 1869 i trzy lata później przystąpiła do gruntownej restauracji podupadłego zamku. Przy pracach, które trwały do roku 1885 brał udział twórca m.in. lwowskiego ratusza, wzięty architekt, Zygmunt Gorgolewski oraz francuski budowniczy Maurycy August Ouradou. Zachowując oryginalne cechy wczesnorenesansowej rezydencji, nadano mu formę nawiązującą do słynnych „zamków nad Loarą”. Warto tu nadmienić, że atrakcyjność zamku nie uszła uwagi współczesnym nam filmowców. Realizowano tu takie produkcje filmowe, jak: „Królowa Bona” czy „Akademia Pana Kleksa”.

 

Wielką pasją księżnej Izabelli z Czartoryskich Działyńskej, było kolekcjonowanie dzieł sztuki. Drugą, nie mniejszą pasją, a może bardziej pragnieniem było utworzenie w gołuchowskim zamku ogólnodostępnego muzeum. Zamiar ten księżna zrealizowała w stu procentach w roku 1885, a dzieło jej życia, czyli prywatne muzeum, funkcjonowało tu nieprzerwanie do lipca 1940 roku. Po II wojnie światowej, w roku 1951 zamek przeszedł na własność Muzeum Narodowego, który rok później otworzył w nim swój zamiejscowy oddział. Wojna nie oszczędziła bogatych zbiorów, gromadzonych latami przez księżną. Z tych ocalałych i odzyskanych podziwiać można dzisiaj między innymi kolekcję antycznych waz greckich, kolekcję pamiątek z paryskiego „Hotelu Lambert”, czy też liczne pamiątki po Leszczyńskich, dawnych właścicielach Gołuchowa.

 

Jednak Gołuchów to nie tylko zamek. Zachowało się tu wiele budynków związanych z funkcjonowaniem zespołu rezydencjonalnego. Drugim ważnym obok zamku budynkiem zespołu rezydencjonalnego jest oficyna. Ten gmach zwany też „pałacem” powstał w latach 1872-1875 w wyniku adaptacji na cele mieszkalne wzniesionej w latach 50. XIX wieku gorzelni. W tym to właśnie budynku po otwarciu na zamku muzeum, zamieszkała Izabella Działyńska. Obecnie mieści się tu utworzone w końcu ubiegłego stulecia Muzeum Leśnictwa mające na celu przybliżyć związki lasu z gospodarką, kulturą i sztuką. Kolejny budynek to gmach intendentury wzniesiony w latach 1885-1887, dzisiejsza siedziba dyrekcji Ośrodka Kultury Leśnej. Mieściły się tam pierwotnie biura, mieszkania administratora majątku oraz pokoje gościnne dla mniej ważnych gości.  

 

Sam zamek, jak i kompleks zabudowań zamkowych otacza piękny, 160 - hektarowy park w stylu angielskim. Powstał on na bazie istniejącego tu wcześniej ogrodu włoskiego. Prace nad powstaniem obecnego parku krajobrazowego trwały od 1854 roku prawie do końca XIX wieku. Wielki wkład w jego powstanie wnieśli ówcześni właściciele Gołuchowa - Jan i Izabella Działyńscy, przy wsparciu kolejno pracujących tu ogrodników: Jana Falkowskiego i Adama Kubaszewskiego. Park  posiada status parku dendrologicznego i jest jednym  z największych tego typu parku w Polsce. Znajduje się tu kilkanaście unikatowych oraz kilkaset pomnikowych drzew lub ich grup. Gołuchowski park cechuje bogactwo gatunków drzew krajowych i zagranicznych, a dodatkowego uroku dodają mu stawy, utworzone na wijącej się rzeczce Ciemnej. W parku, pomiędzy zamkiem a oficyną znajduje się mauzoleum rodziny Czartoryskich. W tej wzniesionej w roku 1697 barokowej kaplicy pw. św. Jana Chrzciciela spoczywa zmarła w roku 1899 Izabella z Czartoryskich Działyńska. Cały zespół rezydencjonalny, a więc zamek, oficyna, budynek intendentury, park i kaplica, zwana też potocznie mauzoleum, został uznany za zabytek i objęty ochroną prawną.

 

Tuż obok zespołu rezydencjonalnego znajduje się część folwarczna majątku. Składają się na nią między innymi powstałe w połowie XIX wieku budynki powozowni oraz owczarni. Obecnie oba gmachy należą do Muzeum Leśnictwa. Na miejsce mieszczące wystawę techniki leśnej oraz maszyn leśnych zaadaptowano także zabudowania gospodarskie na Dybulu. W roku 1977 tuż za Dybulem, w bliskim sąsiedztwie parku utworzono hodowlę zamkniętą żubra polskiego. Obok zagród z „królem puszczy” znajdują też wybiegi, w których możemy obserwować watahę dzików, stado białych danieli i koników polskich.

 

Tuż przed wejściem do parku znajduje się kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wzniesiony w latach 1949-1961. Ta współczesna nam, skromna świątynia powstała w miejsce wcześniejszego, barokowego kościoła wzniesionego tu w roku 1612, a zniszczonego przez hitlerowców podczas okupacji. We wnętrzu gołuchowskiego kościoła, konsekrowanego w roku 1961 przez biskupa gnieźnieńskiego Lucjana Biernackiego, umieszczono zachowane elementy z barokowego oraz rokokowego wyposażenia zniszczonego kościoła. Dzięki odwadze wiernych zachowały się do dnia dzisiejszego między innymi: XVII-wieczny obraz Madonny z Dzieciątkiem oraz znajdujące się w prezbiterium rzeźby świętych i krucyfiks.

 

Na południe od Gołuchowa, na skraju kompleksu leśnego w latach 1969–1971 zbudowano zbiornik zaporowy zwany jeziorem gołuchowskim. Sztuczny zalew o powierzchni ponad 51 ha pełni funkcję retencyjne i rekreacyjne. W ramach tej ostatniej w obrębie utworzonego na rzece Ciemnej sztucznego zbiornika powstał atrakcyjny ośrodek rekreacyjny z kempingiem, kąpieliskiem i ośrodkiem sportów wodnych. Po sąsiedzku w lesie znajduje się największy w Wielkopolsce i szósty co do wielkości w Polsce, głaz narzutowy. Ten przyniesiony tu przez lodowiec, lub jak chce legenda przez diabła, granitowy głaz otrzymał imię św. Jadwigi. Nieopodal, w tym samym kompleksie leśnym znajdują się masowe groby pomordowanych tu na przełomie 1941 i 1942 roku Kaliszan. Miejsce śmierci około 10 - tysięcy osób upamiętnia wzniesiony w 1964 roku obelisk.

 

Administracyjnie wieś należy do powiatu pleszewskiego i jest obecnie siedzibą wiejskiej gminy Gołuchów. 

 

Andrzej Drewicz

 

Źródła:

- „Majątki Wielkopolskie. Tom II. Powiat Pleszewski”,  Stanisław Małyszko

- „ Przewodnik turystyczny po Wielkopolsce”, Piotr Sobolewski

-  „Kościoły Diecezji Kaliskiej – Nasze Dziedzictwo”, Alicja Lubowicka, Maja Mówińska

- www.galeriawielkopolska.info

- www.pleszew.pttk.pl

- www.goluchow.pl