Cmentarz Wojskowy na Majkowie

Cmentarz Wojskowy na Majkowie zwany też Żołnierskim jest cmentarzem niezwykłym. Władysław Kościelniak w swoim przewodniku po Kaliszu określił go krótko i dosadnie: „Nekropolia zaiste dziwna, niespotykana. Jest to obecnie czynny cmentarz prawosławny i katolicki, wojskowy i parafialny”. Tytułem wstępu warto dodać, że w swoim charakterze przypomina on jako żywo, budzące ciekawość i szacunek cmentarze wojskowe w Beskidzie Niskim. Bo i położony pośród żywej zieleni na wzgórzu, i spoczywają na nim wspólnie żołnierze z I wojny światowej, niezależnie od szarzy, narodowości oraz wyznawanej wiary.

 

Najprawdopodobniej w latach 30. XIX wieku rozpoczęto na wzgórzu w podkaliskiej wsi Majków chować zmarłych w grodzie nad Prosną żołnierzy rosyjskich. Chowano tu jedynie wojskowych niższych stopniem, rezerwując dla kadry oficerskiej istniejący już w Kaliszu cmentarz prawosławny założony kilkadziesiąt lat wcześniej przez grecką diasporę. Przypadkowo nawiązano wówczas do prehistorycznej przeszłości miejsca, albowiem jak wskazują prace archeologiczne, na majkowskim wzgórzu w epoce brązu mieściło się ciałopalne cmentarzysko. Sporne sprawy własnościowe z dziedzicami Majkowa dotyczące powstałego „nielegalnie” cmentarza władze carskie uregulowały dopiero w latach 70. XIX wieku. Dzięki temu pieczę nad miejscem pochówku „szeregowców” Armii Imperium Rosyjskiego przejęła kaliska Parafia Prawosławna, stając się jego prawowitym właścicielem. W roku 1912 Rosjanie cmentarz powiększyli i najprawdopodobniej w tym okresie wznieśli kaplicę. Po wybuchu I wojny światowej opiekę nad nekropolią przejęli Niemcy. W nowej części utworzyli oni cmentarz wojskowy, na którym przez całą wojnę grzebano poległych żołnierzy. Po odzyskaniu niepodległości pieczę nad cmentarzem nieoficjalnie przejęło Wojsko Polskie. Stan ten usankcjonowano w latach 30. XX wieku. Parafia Prawosławna w Kaliszu przekazała wówczas tereny cmentarne na Majkowie Skarbowi Państwa, a w rzeczy samej Wojsku Polskiemu. Wojsko Polskie, oczywiście poza okresem II wojny światowej, opiekowało się nekropolią do grudnia 1963 roku, kiedy to cmentarz na Majkowie „przeniesiono do cywila”, przekazując jego tereny Miejskiemu Przedsiębiorstwu Gospodarki Komunalnej w Kaliszu. Kolejne zmiany miały miejsce na początku lat 90. ubiegłego wieku. Dzięki zgodzie ówczesnego prezydenta Kalisza, Wojciecha Bachora, z cmentarza mogą korzystać mieszkańcy Majkowa zgromadzeni w parafii pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski.

    

Po wejściu na majkowski cmentarz, od razu w oczy rzucają się rozlokowane na poszczególnych kwaterach skromne wojskowe mogiły. W większości wykonane są one w formie cokołu i ustawionego na nim krzyża, choć odnaleźć można też proste krzyże wyrastające wprost z ziemi. Obok mogił wojskowych znajduje się tu coraz więcej współczesnych grobów, pośród których na największą uwagę zasługują niezwykłe w swej formie, liczne grobowce cygańskie.  Na cmentarzu odnaleźć można trzy pomniki. Pierwszy to wzniesiony w sierpniu 1918 roku przez Niemców pomnik „PRO-Patria”  ”(z łac. „dla ojczyzny” lub „za ojczyznę”). Wysoki, zbudowany z polnych kamieni obelisk odsłonięty został w sierpniu 1918 roku, ku pamięci poległych w latach 1914-1918. Drugim pomnikiem jest wzniesiony w latach 60. ubiegłego wieku, a zmodernizowany i na nowo odsłonięty w maju 1984, pomnik na część ofiar hitleryzmu. Usytuowany jest on pośrodku tzw. mauzoleum, miejsca gdzie znajdują się prochy 327 pomordowanych w II wojnie światowej kaliszan. Ostatni pomnik to zwieńczony prawosławnym krzyżem obelisk „Tysiąclecia Chrztu Rusi 988-1988”. Ciekawostką jest fakt, że krzyż, ten jest jednym z pięciu krzyży zdobiących niegdyś kopuły soboru pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Kaliszu.

Nekropolia majkowska podzielona jest na kwatery:

 

Kwatera A – najważniejsza i najbardziej międzynarodowa z kwater. Znajduje się na niej ponad 300 mogił żołnierzy niemieckich, austriackich i rosyjskich poległych na frontach I wojny światowej oraz pochowanych tu okresie międzywojennym żołnierzy Wojska Polskiego. Mogiły są po części ułożone w charakterystyczną podkowę, pośrodku której znajduje się pomnik „PRO-Patria”. To tu znajdują się między innymi groby żołnierzy pruskich zabitych oraz zmarłych od poniesionych ran podczas tragicznych zajść w Kaliszu w sierpniu 1914 roku. 

 

Kwatera B – kwatera żołnierzy Wojska Polskiego i członków ich rodzin zmarłych w okresie dwudziestolecia wojennego. Znajduje się tu też kilka mogił żołnierzy armii bolszewickiej i ukraińskiej oraz grobowce weteranów zmarłych po II wojnie światowej. Spośród grobów żołnierzy Wojska Polskiego na szczególną uwagę zasługuje 49 mogił szeregowców, podoficerów i oficerów stacjonującego w Kaliszu pułku Strzelców Kaniowskich. Znajduje się tu tak zwany Pomnik 29 pułku Strzelców Kaniowskich, tj. wspólny grobowiec st. sierżanta  Stanisława Andrusiewicza i porucznika Józefa Korzona. Obaj zginęli, jak mówi inskrypcja, w sierpniu 1920 roku pod Tarnowem, od jednej nieprzyjacielskiej kuli, kiedy to podoficer próbował własną piersią osłonić swojego dowódcę.

 

Kwatera C – kwatera „miszmasz”. Bo obok mogił żołnierzy polskich znajdują się groby żołnierzy rosyjskich. Obok grobów cywilnych odnaleźć można też groby resortowe tj. poległych funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, czy też groby żołnierzy 29 pułku Strzelców Kaniowskich. Do tego „nieporządku” dołożyć trzeba dużą ilość nagrobków dzieci zmarłych przed II wojną światową i tuż po jej ukończeniu. Ciekawostką jest fakt, że dzieci spoczywają w skromnych mogiłach żołnierskich, z rzadka przyozdobionych aniołkami.

 

Kwatera D – pierwotnie spoczywało tu 53 żołnierzy niemieckich z okresu II wojny światowej. Obecnie na  kwaterze znajdują się współczesne groby mieszkańców Majkowa. 

 

Kwatera E – kwatera bardzo podobna w swej strukturze do kwatery D. Pierwotnie znajdowały się tu groby żołnierzy niemieckich poległych w roku 1945. Obecnie kwatera zapełniona grobami cywilnymi. Do wyróżniających się nagrobków należy zaliczyć grób Zygmunta Światłowskiego, nastoletniego harcerza z Poznania, który został zabity „za Polskość” w zorganizowanym przez hitlerowców w budynkach klasztoru Reformatów przy ul. Śródmiejskiej Okręgowym Domu Dziecka (Gaukinderheim), faktycznym obozie germanizacyjnym dla dzieci.

 

Kwatera F – jak w opisanych powyżej kwaterach D i E. Na szczególne wyróżnienie i uwagę zasługuje wzniesiona tu w stylu neobizantyjskim kaplica grobowa. 30 maja 1936 roku w murach kaplicy pochowany został legendarny dowódca 29 pułku Strzelców Kaniowskich major Stefan Walter. Ten doskonały i wymagający dowódca, o ogromnej odwadze osobistej, kawaler orderu Virtuti Militari, zmarł 4 października 1920 roku w wyniku ran odniesionych podczas Bitwy Warszawskiej stoczonej w sierpniu tegoż roku. Pierwotnie pochowany był on na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie pośród poległych towarzyszy broni. Przeniesienie prochów majora było wielkim wydarzeniem dla mieszkańców Kalisza, jak i stacjonującego tu 29 pułku Strzelców Kaniowskich. 

 

Kwatera G – kwatera mauzoleum. Zgromadzono tu szczątki 327 Polaków zamordowanych przez nazistów podczas II wojny światowej. Na kwaterze tej znajduje się pomnik-obelisk z roku 1962, odnowiony i odsłonięty ponownie w maju 1984 roku.

 

Kwatery H, I i J – kwatery z współczesnymi grobami. 

 

Kwatera P – kwatera prawosławna. Pośród współczesnych mogił mieszkańców Majkowa odnaleźć tu można dużą ilość zapomnianych i zniszczonych grobów prawosławnych z XIX i XX wieku. Uwagę przykuwa, wzniesiony w tej części cmentarza, pomnik z napisem „Tysiąclecia Chrztu Rusi 988-1988”. Znajdują się  tu też pozostałości grobów żołnierzy ukraińskich, mogił z charakterystycznymi krzyżami przyozdobionymi tryzubem. 

 

Andrzej Drewicz

 

Źródło: 

„Leksykon kaliski”, Władysław Kościelniak

„Kalisz -  Przewodnik”, Władysław Kościelniak

„Cmentarz Majkowski w Kaliszu”, Anna Dzióbek, 

„Rocznik kaliski”, tom XXXV

www.info.kalisz.pl- www.kalisz.pl