Żelazków

Mało kto wie, ale tę podkaliską wieś można śmiało postawić na równi z innymi miejscowościami ziemi kaliskiej, będącymi siedzibami najznamienitszych wielkopolskich rodów.

Tak jak w Marchwaczu i Śliwnikach rezydencje swoje mieli Niemojowscy, w Rososzycy Skórzewscy, w Szczytnikach Łubieńscy, a Lewkowie Lipscy, tak Żelazków od roku 1680 był siedzibą miejscowej linii rodu Radolińskich herbu Leszczyc. Choć przez wieki wieś była własnością szlachecką, to koniecznie trzeba zaznaczyć, że pierwsze pisane źródło o Żelazkowie pochodzące z roku 1348, wspomina o jej właścicielu Marcinie jako kaliskim mieszczaninie. Dopiero później Żelazków przeszedł w ręce znamienitych rodów. Jej właścicielami był między innymi, wywodzący się z Niewiesza rycerski klan, Chebdów herbu Pomian, czy też Leszczyńscy herbu Wieniawa - potężny ród magnacki, związany z południową Wielkopolską.

W roku 1680 dobra żelazkowskie nabył kasztelan santocki Andrzej Radoliński. W rękach tej familii dobra żelazkowskie, z małymi przerwami, pozostały przez dwa wieki, czyli do roku 1879, a Andrzeja, kasztelana santockiego, uważa się za protoplastę żelazkowskiej, trzeciej, obok radolińskiej i jarocińskiej odnogi rodu Radolińskich. Ostatnimi panami na Żelazkowie byli Radońscy, którzy te dobra nabyli w roku 1904, najprawdopodobniej od  Bolesława Góreckiego i dzierżyli je do czasu II wojny światowej.

W drugiej połowie XVIII wieku, staraniem skarbnika poznańskiego Kajetana Radolińskiego, wnuka Andrzeja, powstał w Żelazkowie zespół rezydencjonalny. Po niedługim czasie, bo już w latach 1796-1798 pod okiem wziętego warszawskiego architekta Fryderyka Alberta Lessela, ówczesny właściciel Żelazkowa Piotr Radoliński, dokonał gruntownej przebudowy ojcowskiej rezydencji. W oparciu o odnowiony dwór, budując w jego najbliższym otoczeniu szereg zabudowań gospodarczo-folwarcznych, stworzono oryginalne założenie dworskie. W skład niego wchodziła część rezydencjonalna tj. dwór z parkiem, część folwarczna składająca się dwóch podwórzy gospodarczych, oraz kolonia budynków mieszkalnych pracowników folwarcznych.

Jak łatwo się domyśleć, na szczególną uwagę tego założenia zasługuje wspominana wcześniej rezydencja Radolińskich. Zachowany do dnia dzisiejszego klasycystyczny dwór to parterowy, niepodpiwniczony budynek, z wysokim dachem mansardowym oraz z dwoma portykami umieszczonymi we wschodniej jak i zachodniej fasadzie rezydencji. Cechą charakterystyczną dworu są dwa wygięte ćwierćkoliscie mury arkadowe. Pierwszy łączy go od strony północnej z oficyną, jedyną zachowaną z dwóch służbówek wzniesionych w końcu XVIII wieku. Natomiast mur południowy był „łącznikiem” dworu z nieistniejącą obecnie oficyną gospodarczą tzw. „stajnią”.

Otaczający rezydencje Radolińskich ponad pięciohektarowy park trzeba podzielić na dwie części. Pierwsza to znajdujący się od strony wschodniej dziedziniec honorowy, z prowadzącym od bramy podjazdem. Druga część żelazkowskiego zieleńca to znajdujący się po zachodniej stronie dworu park krajobrazowy. Park w Żelazkowie powstał najprawdopodobniej na bazie istniejącego tu w połowie XVIII wieku ogrodu włoskiego. Wraz z rozbudową rezydencji przeprowadzoną w latach 1796-1798, istniejący zieleniec zreorganizowano i powiększono, a jego zachodniej części, w końcu XIX wieku, nadano cechy ogrodu krajobrazowego. O dawnej świetności tego parku, świadczy zachowany do dnia dzisiejszego drzewostan z drzewami o walorach pomnikowych, staw, aleja kasztanowa oraz pozostałości alei lipowej.

Na część folwarczną majątku Radolińskich w Żelazkowie składały się dwa podwórza gospodarcze, bezpośrednio przylegające do części rezydencjonalnej, a dokładniej mówiąc do dziedzińca honorowego. Na lepiej zachowane podwórze południowe składa się wzniesiony w latach 1796-1798 spichlerz I, pochodzący najprawdopodobniej z tego samego okresu dom ogrodnika, oraz wzniesione później pozostałe budynki folwarczne: stajnia, stodoła, obora, czy też chyląca się ku upadkowi wozownia. W gorzej zachowanej, północnym podwórzu folwarcznym, znajduje się, wzniesiony również w latach 1796-1798, wg projektu Fryderyka Alberta Lessela, obecnie dość mocno przebudowany spichlerz II. Całość majątku Radolińskich uzupełniają trzy domy robotników folwarcznych, znajdujące się na północ od zabudowań folwarcznych.  

Mówiąc o założeniu dworskim w Żelazkowie trzeba koniecznie wspomnieć, że oprócz dworu i parku, za zabytkowe uznane zostały też oficyna, dom ogrodnika i na pewno jeden, z zachowanych do dnia dzisiejszego spichlerzy.

W latach 1914-1917, poprowadzona została przez Żelazków linia kolejki wąskotorowej, późniejszej Kaliskiej Kolei Dojazdowej. Przez lata funkcjonowała tu stacja, która obsługiwał ruch towarowy i pasażerski, a Żelazków miał łączność kolejową z Opatówkiem, Kaliszem, Zbierskiem i Turkiem.
 


Źródła:
- Stanisław Małyszko „Majątki Wielkopolskie. Tom VI. Powiat Kaliski”
- www.zelazkow.pl - www.koleje.wask.pl- www.parki.org.pl