Kościół i klasztor franciszkanów

Kiedy to książę Bolesław Pobożny objął na długie lata władze w całej Wielkopolsce, rozpoczęto na jego rozkaz wznoszenie w grodzie nad Prosną nowego kościoła. Fundacja tej najstarszej świątyni zakonnej w Kaliszu zbiegła się z nową lokacją miasta na prawie średzkim, a opiekę nad nowym przybytkiem wiary powierzono Franciszkanom.

W roku 1257 rozpoczęto budowę murowanego kościoła. Jak podają kroniki powstał on w miejscu wcześniejszego drewnianego, a inicjatorką tej budowy była, żona Bolesława Pobożnego, Jolenta Helena córka króla węgierskiego Beli IV i siostra św. Kingi,. Przyjmuje się, że nowo powstały kościół miał być prezentem ślubnym kaliskiego księcia dla swojej młodej słynącej z niezwykłej pobożności żony. Równolegle z kościołem powstał dla sprowadzonych tu w roku 1257 Franciszkanów drewniany klasztor. Najprawdopodobniej w roku 1283 odbyła się konsekracja nowo wzniesionej świątyni pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika. W tym samym roku, w grudniu, w murach franciszkańskiego kościoła, w obecności przyszłego króla polski Przemysła II, święcenia kapłańskie i sakrę biskupią przyjął, jakże zasłużony dla Polski Jakub Świnka. To z tego okresu pochodzi najstarsza część kościoła, za którą przyjmuje się kaplicę Męki Pańskiej, zwaną też kaplicą książęcą.

Pierwszych poważnych zmian w bryle franciszkańskiej świątyni dokonał król Kazimierz Wielki. W roku 1339 ukończono przebudowę, w wyniku której kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika zyskał halowy charakter. Niestety piastowska fundacja została zniszczona podczas dwóch pożarów, z 1537 i 1559 roku. Generalny remont, oraz przebudowę tej kaliskiej świątyni, rozpoczęto blisko 40 lat po ostatnim z pożarów i zakończono ponowną konsekracją kościoła w listopadzie 1632 roku. Otrzymał on wówczas, w miejsce zniszczonego, nowe kolebkowe sklepienie z lunetami, ozdobione dekoracją stiukową w charakterystycznym dla późnego renesansu typie kalisko-lubelskim. To właśnie podczas tej odbudowy franciszkański kościół uzyskał obecny kształt architektoniczny, modyfikowany nieznacznie na przestrzeni wieków kolejnymi, większymi bądź mniejszymi remontami. Dość znaczna korektę w wyglądzie kościół uzyskał w drugiej połowie XVII wieku, kiedy to nad dachem świątyni zaczęła górować barokowa wieża z sygnaturką, zwieńczona stylowym hełmem.

Bogata jest również historia przykościelnego klasztoru. Pierwotne, drewniane zabudowania mieszkalne zakonników, podczas rozbudowy świątyni, prowadzonej za króla Kazimierza Wielkiego wzbogaciły się o pierwsze murowane elementy czyli zakrystię, skarbiec oraz refektarz, zwany na część dobroczyńcy „kazimierzowskim”. Na kolejną inwestycje zakonnicy musieli czekać do roku 1637. Wówczas to w miejsce drewnianych, zaczęto wznosić murowane jednopiętrowe skrzydła konwentu. Prace te ukończono w roku 1680, a przez następne pół wieku barokowe zabudowania uzupełniono o drugie piętro, nadając bryle klasztoru ostateczny kształt. Nowo wybudowane skrzydła konwentu, wraz z wzniesionym wcześniej zachodnim skrzydłem tworzą czworobok, wewnątrz którego jak w każdym szanującym się klasztorze, znajduje się, otoczony krużgankami, wirydarz.

Pomimo swej bogatej i ciekawej historii sięgającej średniowiecza, kościół pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w porównaniu z innymi kaliskimi świątyniami pozbawiony jest spektakularnych zabytków. Nie odnajdziemy tu romańskich paten, średniowiecznych poliptyków czy też młodopolskich fresków. Natomiast bardzo cenny dla tej franciszkańskiej świątyni jest zespół dziewięciu barokowych ołtarzy. Pierwszym i najważniejszym jest ołtarz główny pw. św. Stanisława, znajdujący się w prezbiterium kościoła. Murowany, o ciekawej barokowej formie ufundowany został w II połowie XVIII wieku przez dobroczyńcę kaliskich franciszkanów Jana Miaskowskiego herbu Bończa. W centralnej części ołtarza znajduje się obraz „Wskrzeszenie Piotrowina”, nie ustalonego do końca autorstwa. Poniżej niego odnajdziemy XVII wieczny, cudowny obraz „Matki Boskiej Pocieszenia”, ozdobiony licznymi wotami dziękczynnymi.

Przed wejściem do prezbiterium znajdują się dwa późnobarokowe ołtarze wzniesione około 1680 roku i przebudowane blisko sto lat później. Pierwszy, po lewej to ołtarz św. Franciszka, z obrazem „Stygmatyzacja św. Franciszka” pędzla Józefa Balukiewicza. Tenże związany z Kaliszem artysta jest też autorem obrazu „Wizja św. Antoniego”, znajdującego się w sąsiednim ołtarzu pod wezwaniem tegoż świętego.

Kolejną parę stanowią ołtarze Przemienienia Pańskiego oraz Matki Bożej Różańcowej. Ustawione w prawej nawie późnobarokowe altare poświęcone Matce Boskiej, były swego czasu jednym z najpopularniejszych ołtarzy franciszkańskiego kościoła. W jego centralnym miejscu znajduje się obraz „Matki Boskiej Różańcowej”, pochodzący z drugiej połowy XVII wieku. Drugi z pary ołtarzy to ołtarz Przemienienia Pańskiego zwany też, ołtarzem Oblicza Pańskiego. Jak można się domyśleć nazwa jego wywodzi się od wiszącego w nim obrazu. Obraz „Oblicza Pańskiego”, bo o nim tu mowa, to chyba jeden z najbardziej tajemniczych i niedocenianych zabytków kaliskich. Trafił on tu w XVIII wieku z nieistniejącego dzisiaj kościoła św. Ducha. Dar Kanoników Regularnych św. Ducha di Saxia, powstał w bliżej nieokreślonej szkole „hiszpańskiej” a za wzór służyć mogło oblicze Chrystusa uwiecznione na „Całunie z Manoppello”. Obraz przed umieszczeniem w ołtarzu, co miało miejsce prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII wieku, poddano renowacji a oryginalny wizerunek twarzy Jezusa został uzupełniony domalowanym tronem i aniołkami.

Ciekawą historię posiada ołtarz bł. Jolenty. Pierwotnie poświęcony kultowi św. Tekli, ufundowany został w roku 1765 przez Piotra Sapiehę. Ołtarz kryje w swoim wnętrzu relikwie księżnej kaliskiej oraz kopię obrazu tejże błogosławionej z kościoła w Pamięcinie. Trzeba nadmienić, że autorem tej kopii obrazu jest Tadeusz Kościelniak. Drugi z pary ołtarzy, bliźniaczo podobny, powstały w tym samym okresie, to stylowy ołtarz św. Barbary, z wizerunkiem tejże świętej. Znajduje się on vis a vis ołtarza kaliskiej błogosławionej w lewej nawie franciszkańskiej świątyni. Ostatnią parę ołtarzy w kościele oo. franciszkanów tworzą, w lewej nawie ołtarz św. Józefa z Kupertynu oraz w prawej nawie ołtarz św. Bonawentury.

Mówiąc o ołtarzach we franciszkańskim kościele nie można pominąć trzech zabytków tego typu znajdujących się w kaplicy Męki Pańskiej. Pierwszy z nich to ołtarz z obrazem „Chrystusa Ukrzyżowanego”, XIX wieczną kopią obrazu znanego francuskiego malarza Paula Delaroche oraz ze znajdującą się nad nią ludową wersją obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Ciekawostką jest fakt, że to niewielkich rozmiarów malowidło często mylnie brane jest za zagubiony obraz Matki Boskiej Kaliskiej. Dwa pozostałe ołtarze w kaplicy Męki Pańskiej, to ołtarz z obrazem św. Heleny, oraz ołtarz z obrazem Matki Boskiej Bolesnej. Twórcą tych płócien był związany z Kaliszem artysta malarz Stanisław Barcikowski. W Kaplicy Męki Pańskiej, a dokładniej mówiąc w jej prezbiterium, późnym latem 2011 rozpoczęto badania nad jej historią. Przeprowadzone prace konserwatorskie nadały kaplicy wczesnogotycki charakter. Między innymi: odnowiono unikatowe późnoromańskie sklepienie krzyżowo-żebrowe, spod nagromadzonych przez wieki naściennych malowideł wydobyto pochodzącą z okresu powstania kościoła polichromię, oraz odnowiono i wyeksponowano piękny, kamienny maswerk.

Poza ołtarzami, we wnętrzu franciszkańskiego kościoła odnaleźć możemy marmurową tablicę upamiętniającą uroczyste poświęcenie świątyni w 1632 roku oraz liczne renesansowe i barokowe epitafia. Do najciekawszych należy epitafium o. Jana Kazimierza Biernackiego, prowincjała zakonu i budowniczego franciszkańskiego klasztoru. Świątynie przyozdabiają ponadto wykonane w 1933 roku neogotyckie stalle, prospekt organowy a także późnobarokowe konfesjonały przeniesione tu z kościoła pojezuickiego i kościoła św. Ducha. Na szczególną uwagę zasługuje też ambona w kształcie łodzi, wykonana w roku 1862 wg projektu Józefa Łopacińskiego.

Do dnia dzisiejszego zachowały się w klasztorze oo. Franciszkanów dwa dzieła o. Adama Swacha. Pierwszy to fragment fresku na klasztornym korytarzu, drugi to obraz św. Kazimierza, królewicza, patrona Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jest to jedyny ocalały z 22 olejnych obrazów Adama Swacha znajdujących się onegdaj w klasztornych krużgankach.

 

 

Źródła:

• „Nowy Kaliszanin”, Anna Tabaka, Maciej Błachowicz

• „W książęcej kaplicy” tekst Anny Tabaki i Macieja Błachowicza w „Życiu Kalisza”

• „Kalisia nowa” nr 5-6-7/2007

• „Kalisia nowa” nr 9-12/2012

• www.info.kalisz.pl

• www.kalisz.franciszkanie.pl